Problematyka rozprawy doktorskiej pt. "Ewolucja poczucia tożsamości regionalnej mieszkańców Lubelszczyzny"

Problematyka tożsamości wydaje się być nowym pryzmatem, przez który postrzegamy i wyjaśniamy współczesny świat oraz jednym z tematów przewodnich dyskursu naukowego i potocznego. Przyczynił się do tego szereg procesów społecznych. Proces globalizacji, wywołujący wzrost ruchliwości społecznej oraz intensywny proces indywidualizacji, wytworzyły nowe warunki konstrukcji i rekonstrukcji tożsamości indywidualnych i zbiorowych. Tożsamość stabilna, przypisana do miejsca i zbiorowa, czyli odczuwana w ten sam sposób i podzielana przez innych członków grupy, zostaje przeciwstawiona tożsamości płynnej, kontekstualnej, indywidualnej. W próbach naukowego jej definiowania można dostrzec ujęcia wartościujące: to, co stabilne, bezpieczne, jest definiowane jako zamknięte, a niepewne i płynne – jako otwarte.

Tożsamość lokalną i regionalną można opisywać wielowymiarowo. Prezentowana praca mieści się w nurcie badań nad polskimi regionalizmami. Lubelszczyzna stanowi ciekawy przypadek regionu historycznego, który nie posiada specyfiki ani etnicznej, ani etnograficznej, współcześnie postrzeganego raczej jako region geograficzny i administracyjny. Czynnikiem, który przyczynia się do postrzegania Lubelszczyzny jako regionu, są jego funkcje administracyjne. Lublin jest bowiem nie tylko siedzibą władz wojewódzkich, lecz także w wysokim stopniu koncentruje jego infrastrukturę społeczną i techniczną, elity regionalne, firmy gospodarcze i organizacje pozarządowe.

Celem rozprawy była diagnoza poczucia tożsamości regionalnej mieszkańców Lubelszczyzny oraz próba ujęcia jej dynamiki. Zgodnie z klasycznymi teoriami socjologicznymi, ewolucja była tutaj rozumiana jako ukierunkowana zmiana, której wynikiem jest postęp. Układ odniesienia dla oceny stopnia przekształceń tożsamości regionalnej mieszkańców Lubelszczyzny stanowią badania Leona Dyczewskiego przeprowadzone na terenie Euroregionu Bug w 1996 r. W pracy przyjęto, że odrębność kulturowa nie stanowi ani cechy definicyjnej, ani delimitującej Lubelszczyznę. Celowo nie zawężono więc definicji regionu do jego specyfiki kulturowej. Współcześnie na znaczeniu zyskują bowiem czynniki społeczne, ekonomiczne oraz administracyjne.

Przyjęto za Markiem Szczepańskim, że w wymiarze subiektywnym tożsamość regionalna stanowi poczucie emocjonalnego przywiązania do miejsca zamieszkania, przejawiające się w postawach prospołecznych, patriotyzmie lokalnym oraz gotowości do działań na rzecz społeczności. Zachodzi tu ścisła relacja między pojęciami regionu i regionalizmu, rozumianego jako zjawisko poszukiwania własnej tożsamości wewnątrz systemu państwowego przez zbiorowość terytorialną.

Tożsamość regionalną ujęto z perspektywy jednostki, a nie w kontekście kolektywnej świadomości regionalnej. Dlatego nawiązując do koncepcji Małgorzaty Melchior, w dysertacji odwołano się do poczucia tożsamości i podkreślono rangę identyfikacji subiektywnych. W badaniach nie podjęto zagadnienia stereotypów i niemal zupełnie pominięto pomiar dystansów swój – obcy.

Podstawę empiryczną pracy stanowiły badania terenowe przeprowadzone metodą sondażową, a narzędziem był kwestionariusz wywiadu. Zrealizowałam je w 2006 r. w ramach projektu „Poczucie tożsamości regionalnej mieszkańców województwa lubelskiego” finansowanego przez Europejski Fundusz Społeczny oraz budżet państwa polskiego. Zgromadzono 600 wypełnionych kwestionariuszy ankiety z 16 miejscowości. Materiał opracowano z wykorzystaniem metod analizy jakościowej i ilościowej.

W hipotezie generalnej przyjęto, że mieszkańcy województwa lubelskiego nie mają wyrazistej świadomości regionalnej. Jednak można tu empirycznie zidentyfikować czynniki i symptomy zmiany ewolucyjnej. Układ odniesienia dla analizy porównawczej stanowiły wspomniane badania Leona Dyczewskiego OFMConv. W wyniku przeprowadzonych badań okazało się, że dziesięcioletni okres dzielący obydwa badania nie zaowocował przemianami w kierunku większej spoistości regionu i wykształcenia wyraźnego poczucia podmiotowości.

Niemal wszyscy badani definiują region lubelski poprzez Lublin jako jego stolicę. Własny region postrzega się przede wszystkim jako krainę geograficzną, obszar administracyjny lub miejsce, gdzie mieszkają bliscy sobie ludzie. Dominującym typem identyfikacji z regionem jest przeżywana więź emocjonalna o charakterze rodzinnym oraz codzienne doświadczenia.

Taki sposób definiowania Lubelszczyzny świadczy o identyfikacji respondentów raczej z subregionami, niż całym województwem. Zasięg ojczyzny prywatnej jest wyznaczany przez promień kontaktów z bliskimi i rodziną, umiejscowionych w konkretnej przestrzeni przyrodniczej. Świadomościowy wymiar identyfikacji z terytorium ma przede wszystkim charakter więzi emocjonalnych. Nie przekłada się to na działania na rzecz szerszej wspólnoty. Działania zbiorowe polegają najczęściej na realizacji celów indywidualnych, których osiągnięcie nie jest możliwe w małej grupie. Postawy takie nie sprzyjają procesowi kształtowania się spójnej tożsamości regionalnej. W niewystarczającym stopniu motywują do podejmowania działań na rzecz dobra wspólnego poczucie zakorzenienia,  definiowanie regionu przez pryzmat więzi rodzinnych, pewne poczucie swojskości i świadomość interesu grupowego.

Identyfikacji z regionem nie towarzyszy wiedza o jego dziejach i kulturze, a odwoływanie się do wspólnej kultury nie stanowi podstawy budowania identyfikacji regionalnej. Identyfikacja z regionem jest raczej odczuwana, niż przeżywana. Elementarne identyfikacje na podstawie odrębności etnograficznych lub funkcjonalnych są budowane w odniesieniu do subregionów,  z którymi respondenci utożsamiają się w stopniu silnym, bądź umiarkowanym.

Wyniki badań uprawomocniły twierdzenie, że województwo lubelskie nie wykształciło wyrazistej świadomości regionalnej mieszkańców. Definiowanie Lubelszczyzny jako regionu jest silnie warunkowane funkcją administracyjną. Deklarowane identyfikacje są wyznaczone zasięgiem więzi rodzinnych i nie odnoszą się do Lubelszczyzny jako całości.

Omawiane badania dowodzą, że Lubelszczyzna jest protoregionem, czyli zbiorowością terytorialną, w której rozpoczął się proces kształtowania regionu w sensie socjologicznym tego pojęcia. Poczucie  tożsamości regionalnej w znacznym stopniu jest tu determinowane przez dystrybutywny charakter więzi społecznych. Związki z regionem są definiowane przede wszystkim poprzez odniesienia do współmieszkańców, a nie do całej zbiorowości regionalnej. Wyraźnie zarysowuje się więc potrzeba budowania więzi kolektywnej na poziomie regionu, co może wzmocnić znaczenie więzi ideologicznej. W tym kontekście ważną funkcję może pełnić społeczny ruch regionalistyczny, zdolny kształtować ideologię regionalną.