Problematyka rozprawy doktorskiej "Ekologia społeczna Amosa Henry’ego Hawleya”

Rozprawa jest poświęcona współczesnej teorii ekologii społecznej. Zaprezentowano tę subdyscyplinę jako interesującą perspektywę zarówno teoretyczną, jak i empiryczną poprzez analizę dorobku Amosa Henry’ego Hawleya. Jest on bowiem nie tylko wybitnym przedstawicielem ekologii społecznej, lecz także głównym autorem jej przewartościowania i odrodzenia.

Głównymi tezami pracy są: wykazanie komplementarności koncepcji systemowej współczesnej teorii ekologicznej autorstwa Hawleya oraz wykazanie jej przydatności naukowej przejawiającej się w zastosowaniu empirycznym oraz kontynuacji obserwowanej w pracach innych autorów.

Pracę rozpoczyna prezentacja szkoły chicagowskiej – tradycji intelektualnej, z której czerpał Hawley. Szczególnie zaprezentowano nurt urbanizacyjno-ekologiczny. Ogromny wpływ na uczonego miał jego nauczyciel – Rodrick D. McKenzie. Część prac teoretycznych autora Human Ecology można traktować jako swoistą kontynuację myśli McKenziego, przerwanej przedwczesną śmiercią. Kontynuacja ta odnosi się przede wszystkim do: sposobu ujmowania przestrzeni, procesu ekspansji oraz roli, jaką odgrywa w niej technologia, szczególnie technologia transportu i komunikacji.

Rozdział drugi traktuje o refleksji Amosa H. Hawleya nad odrębnością metodologiczną, istotą i statusem ekologii społecznej. Tu również ukazano rolę jednostki ludzkiej oraz wzajemne zależności pomiędzy indywiduum a systemem. Znalazły się tu refleksje autora na temat relacji ekologii społecznej z innymi naukami, szczególnie z bioekologią i socjologią oraz próba całościowego opisania paradygmatu ekologii społecznej.

Początkowo Hawley chciał budować jedność teoretyczną i metodologiczną z bioekologią, którą uważał za naukę rodzicielską dla ekologii społecznej. Później uznawał ekologię społeczną za jeden z paradygmatów socjologii.

Istota wkładu Hawleya polega przede wszystkim na nowym zdefiniowaniu ekologii społecznej, jako nauki zajmującej się przystosowywaniem populacji ludzkich do środowiska. Adaptacja ta jest zjawiskiem zbiorowym i zachodzi poprzez organizację. Takie określenie istoty ekologii spowodowało kilka zasadniczych zmian. Głównym zainteresowaniem stała się organizacja (system). Z czasem jednostką analizy przestała być jedynie społeczność lokalna, a badania ekologiczne zaczęły dotyczyć większych organizacji – systemów społecznych. Ekologia społeczna przyjęła więc perspektywę makrostrukturalną.

Hawley podjął udaną próbę budowania nowego paradygmatu. Jego propozycje zostały zaakceptowane jako tworzące model teorii oraz nowy wzór metod i praktyk badawczych. Głównym przedmiotem badań ekologii społecznej jest więc organizacja (system społeczny – ekosystem), mająca jednostkowy, czasoprzestrzenny charakter i będąca wynikiem adaptacji populacji do środowiska. Adaptacja dokonuje się w procesie zmiany kumulacyjnej łączącej dwa aspekty zmian: wzrost i ewolucję. W procesach adaptacyjnych system dąży do równowagi (equilibrium). Niematerialne aspekty systemu są wtórne w stosunku do aspektów materialnych. Ekologię społeczną można więc określić jako materialistyczne, holistyczne (antyredukcjonistyczne) i makropoziomowe podejście do badań zjawisk społecznych.

Rozdział trzeci stanowi analizę założeń Hawleya odnoszących się do teorii systemu i zmiany systemowej. Jego makrostrukturalna koncepcja składa się z trzech elementów: środowiska, populacji oraz modelu systemu społecznego w stanie równowagi zwanego ekosystemem.

Ekosystem jest rozumiany jako organizacja, poprzez którą populacja utrzymuje się w danym środowisku. Zdaniem Hawleya, na organizację należy patrzeć jako na serie funkcjonalnych łańcuchów, połączonych z koordynującymi je centrami administracyjnymi. Tak postrzegany system jest tym bardziej skomplikowany, im więcej jest serii łańcuchów funkcjonalnych i im więcej zachodzi poprzecznych połączeń pomiędzy poszczególnymi łańcuchami.

Hawleyowska koncepcja ekosystemu dotyczy jego elementów oraz struktury. Składają się na nią zależności komensalne, na bazie których powstają jednostki rodzajowe oraz zależności symbiotyczne będące podstawą budowy jednostek zespołowych. Współzależność jednostek zespołowych jest budowana na zasadzie uzupełniającej się różnorodności, zaś jednostek rodzajowych – na bazie podobieństw. Symbioza i komensalizm budują system. Populacja jest związana przez sieć obydwu typów zależności.

Zasadnicza dla teorii Hawleya jest również koncepcja jednostki podstawowej, będącej podstawą wyróżnienia i rozwoju systemu. Ta funkcja jest bezpośrednio zaangażowana w środowisko i tym samym zajmuje strategiczną pozycję w stosunku do pozostałych funkcji. Zależności konstytuujące system nie gwarantują równości. Toteż wewnątrz systemu tworzy się hierarchia jednostek.

Hawleyowska teoria zmiany społecznej łączy zjawiska wzrostu i ewolucji w jedną koncepcję zmiany kumulacyjnej. Wzrost jest procesem dojrzewania systemu poprzez maksymalizację złożoności oraz integrację w oparciu o technologie przemieszczania się i komunikowania posiadane w danym momencie. Stanowi rozwój wewnętrznej potencji. Ewolucję odnosi do pojawienia się nowych elementów strukturalnych w wyniku wpływów zewnętrznych. Powstaje wówczas większy potencjał systemu.

Autor nasz uważa, że bodźcem do rozpoczęcia zmiany systemowej musi być wpływ zewnętrzny ze środowiska – pozyskanie nowych elementów informacji.

Hawley analizuje wzrost poprzez interakcje, które zachodzą  pomiędzy jednostkami zespołowymi a rodzajowymi. Szczegółowej analizie poddaje procesy:  różnicowania i specjalizacji produkcyjnej, standaryzacji (nazywanej izomorfizacją) poszczególnych jednostek systemu, centralizacji i decentralizacji, relacji centrum – peryferie i kształtowania się władzy systemowej.

W Amosa H. Hawleya koncepcji zmiany społecznej wielokrotnie pojawia się transport i komunikacja oraz technologie z nimi związane jako bodziec, warunek i siła napędowa procesu zmiany.

Rozbudowane elementy poszczególnych części teorii strukturalnej Hawleya pojawiają się zarówno w wielu innych analityczno-opisowych pracach autora, jak i w badaniach empirycznych, stanowiąc wstęp i uzasadnienie przyjętego sposobu analizy określonych zjawisk.

Wśród analiz wyróżnia się kilka, których poziom jest tak wysoki, że  można je uznać za teorie średniego zasięgu. Należą do nich: analizy społeczności lokalnych, analizy miasta wraz z procesami urbanizacyjnymi, rozważania nad procesami ekspansji, migracji, zmianami demograficznymi, zjawiskami rasowo-etnicznymi oraz analizy władzy systemowej.

W dysertacji podjęto również próbę rekonstrukcji metodologii Amosa H. Hawleya. Analizie poddano: problematykę badawczą, rodzaje weryfikowanych hipotez, poziom analizy, dobór próby, stosowane zmienne oraz wskaźniki. Zaprezentowano też wykorzystywane źródła, jak również najważniejsze sposoby analizy stosowane przez uczonego. Rekonstrukcja metodologii Amosa Hawleya ujawniła wyraźną konsekwencję sposobu prowadzenia badań, jak też realizację własnych postulatów teoretyczno-metodologicznych.

Rozdział końcowy poświęcono percepcji i kontynuacji myśli Hawleya. Zaprezentowano testy empiryczne jego teorii oraz miejsce dorobku Hawleya w teorii nauk ekologicznych. Podjęto zagadnienie związku myśli autora z ekologią społeczną w dwóch nurtach: the ecological complex (POET) i  the sustence organization. Pokazano również wpływ uczonego na ekologię etniczności i organizacji, na ekologiczne badania porównawcze (przestrzenne i czasowe) oraz demografię ekologiczną. Podano przykłady wykorzystania myśli Hawleya w teoriach innych autorów oraz zaprezentowano obecność jego dorobku naukowego w socjologii polskiej.

Opracowanie jest pierwszą całościową monografią myśli Amosa Henry’ego Hawleya nie tylko w języku polskim, ale i w literaturze światowej. Zawiera najbardziej kompletną bibliografię dzieł uczonego. Praca pokazuje również, nieznany praktycznie w Polsce, współczesny obraz socjologicznej ekologii społecznej. Subdyscyplina ta, aczkolwiek pozostaje na peryferiach socjologii, to wciąż jest żywotna i uprawiana przez liczne grono badaczy.