Problematyka rozprawy doktorskiej pt. "Zdrowie w systemie wartości ludności rolniczej. Na przykładzie wybranych gmin województwa lubelskiego."
Przekształcenia ustrojowe i ekonomiczne w Polsce miały szczególnie negatywne skutki dla znacznej części mieszkańców wsi. Zmiany w systemie ochrony zdrowia, słabnąca kondycja zdrowotna rolników oraz spadek realnych dochodów ludności rolniczej spowodował ograniczenie jej dostępu do instytucji medycznych. Prezentowana rozprawa doktorska ukazuje problematykę uwarunkowania zdrowia ludności rolniczej w kontekście sytuacji ogólnokrajowej poprzez prezentację wyników badań innych autorów wpisujących się w omawiany nurt oraz. wyników badań własnyc
Rozpoznanie i opis wartości życiowych mieszkańców wsi województwa lubelskiego, ze szczególnym uwzględnieniem wartości zdrowia, zostało poprzedzone analizą: socjologicznych koncepcji wartości, systemu społeczno-kulturowego wsi oraz kontekstu zdrowia. Struktura aksjologiczna warunkuje swoistą postawę ludności wiejskiej wobec zdrowia. Zdrowie było stanem naturalnym, niezmiennym, wynikającym „z łaski Bożej” i nie pozostającym w związku z własnym biopozytywnym lub bionegatywnym zachowaniem. Najważniejsze było zdrowie osób niezbędnych z punktu widzenia potrzeb gospodarstwa rolnego. Mniejsze znaczenie przykładano do zdrowia kobiet i osób starszych.
Zasadnicze zmiany w postawach wobec zdrowia i choroby ludności wiejskiej miały miejsce po II wojnie światowej. Złożyło się na to wiele przemian, w tym: społeczno-ustrojowych, intensywna industrializacja i urbanizacja, migracje ze wsi do miast, wzrost poziomu wykształcenia itp. Jednocześnie zachodziły istotne zmiany w obrębie systemu medycznego.
Proces modyfikacji postaw zdrowotnych oraz świadomości społecznej zachodzi w ciągu pokoleń. W Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat uległa pogorszeniu dostępność i poziom usług medycznych. Obniżył się poziom dochodów znacznej części społeczeństwa, co w drastycznym stopniu ograniczyło popyt na usługi medyczne. Dysfunkcjonalność polskiej służby zdrowia prowadzi do przejmowania wzorców indywidualnej troski o zdrowie, szczególnie w warstwach lepiej sytuowanych materialnie.
Znaczną część społeczeństwa, która troskę o utrzymanie własnego zdrowia pozostawia władzom lokalnym i rządowym, stanowi ludność wiejska. Ze względu na standard materialny i poziom wykształcenia korzysta ona z opieki zdrowotnej państwa w wymiarze regionalnym. Przekonanie o roli państwa opiekuńczego, zakorzenione w świadomości mieszkańców wsi, stanowi barierę w poszukiwaniu nowych rozwiązań w celu zapewnienia pożądanego poziomu życia.
Przeprowadzone badania miały cel diagnostyczny. Problem badawczy odnosił się do czynników kształtujących postawy i zachowania ludności rolniczej wobec zdrowia oraz systemu opieki zdrowotnej, a także do ustalenia ich miejsca w systemie wartości tej ludności. Intencją autorki było zdiagnozowanie czynników kształtujących zdrowie i zachowania zdrowotne mieszkańców wsi regionu lubelskiego oraz ocena kondycji zdrowotnej ludności rolniczej w powiązaniu ze stylem życia i zachowaniami wobec zdrowia i choroby.
Badania terenowe przeprowadzono w okresie od czerwca do września 2002 r. Objęto nimi 246 respondentów zamieszkałych na terenie sześciu zróżnicowanych ekonomicznie i kulturowo powiatów Lubelszczyzny. Z nich wybrano po jednej gminie, a w każdej po trzy sołectwa zróżnicowane pod względem zamożności mieszkańców. Autorka dysponowała listami mieszkańców gmin, które zostały sporządzone do przeprowadzenia Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 r. Respondentów wytypowano według kryteriów doboru celowo-losowego. Losowano co ósme nazwisko z listy. Kryteria doboru celowego dotyczyły: miejsca stałego zamieszkania, wieku i płci. Zastosowano kwestionariusz ankiety złożonej z 93 pytań.
Postrzeganie zdrowia dokonuje się poprzez pryzmat uwarunkowań społeczno-kulturowych. Stanowi to powód rozbieżności w określeniu zdrowia i choroby. Jednocześnie jest to punkt odniesienia w ocenie zdrowia jako jednej z wartości życiowych. W zależności od okresu życia i sytuacji życiowej, człowiek może zmieniać swój stosunek do własnego zdrowia, postrzegając je jako wartość autoteliczną lub instrumentalną.
Wytworzony materiał badawczy wskazuje na bardzo wysoką pozycję zdrowia wśród wartości deklarowanych przez mieszkańców wsi. Uzyskało ono najwyższą ocenę 86,3% respondentów wyprzedzając m.in. szczęście rodzinne (82,3%) i pokój na świecie (54,9%). Nieco inaczej kształtowała się hierarchia wartości wśród kobiet i mężczyzn. Dla kobiet najważniejsze było szczęście rodzinne (87,9% wobec 76,1%) dla mężczyzn zdrowie (83,2% wobec 81,1%). Zmienna stanu cywilnego nie generowała istotnych zależności statystycznych, podobnie jak zmienna wykształcenia. Natomiast poglądy na temat najważniejszych wartości różnicowała samoocena stanu zdrowia badanych. Respondenci oceniający pozytywnie swoje zdrowie wśród najbardziej cenionych wartości wymieniali: szczęście rodzinne, zdrowie, miłość, przyszłość dzieci. Badani, którzy dokonali negatywnej samooceny swojego stanu zdrowia, wskazywali: zdrowie, szczęście rodzinne, zbawienie wieczne, pokój na świecie.
Respondenci najczęściej definiowali zdrowego człowieka jako tego, który „jest odporny na choroby i nie odczuwa różnych dolegliwości”. Okazało się więc, że w świadomości potocznej zdrowie jest kojarzone przede wszystkim z brakiem chorób i ze sprawnością fizyczną. W sytuacji wyboru opcji z kafeterii, dla wielu respondentów ważniejsze od zdrowia było szczęście rodzinne i przyszłość dzieci.
Wysoką pozycję zdrowia potwierdziły również odpowiedzi respondentów na pytanie o największe obawy życiowe. Blisko 2/3 badanych boi się ciężkiej, nieuleczalnej choroby. Respondenci umieszczali zdrowie bardzo wysoko wśród deklarowanych wartości życiowych. Jednocześnie blisko połowa ankietowanych byłaby skłonna świadomie narażać je dla dobrze płatnej pracy.
W analizach stanu zdrowia ludności są stosowane subiektywne skale, które stanowią podstawę dla oceny i porównań stanu zdrowia całej populacji. Przyjmuje się bowiem, że określają one, w jaki sposób poszczególne osoby postrzegają swoje zdrowie a także jakie są warunki, w których żyją. Uzyskane wyniki wykazały, że respondenci są zadowoleni ze swojego stanu zdrowia. Kategorie pozytywne ocen wybrało blisko 80% badanych, a zaledwie co piąty uważał, że stan jego zdrowia jest zły. Uzyskane dane znacznie różnią się od wyników innych badaczy.
Założono, że samoocena zdrowia w bardzo wysokim stopniu zależy od wieku. Okazało się, że w kategoriach pozytywnych (bardzo dobry i dobry) wyraziło się o swym zdrowiu 96% osób najmłodszych i tylko 7% najstarszych. Natomiast w kategoriach negatywnych (zły i bardzo zły) wyraziło się o swym zdrowiu zaledwie 4% w wieku 18-25 lat i 93% ponad 60 lat.
Raport Lalonda stwierdza, że w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie ostre choroby zakaźne nie stanowią problemu zdrowotnego, istnieją cztery grupy czynników warunkujących poziom zdrowia. Są to: czynniki biologiczne (genetyczne), środowiska zewnętrznego, wynikające ze stylu życia oraz efekty działalności medycyny. W oparciu o te założenia dokonano oceny udziału poszczególnych czynników w kształtowaniu poziomu zdrowia. Okazało się, że najwyższą wartość ok. 50% przypisano stylom życia, czynnikom środowiskowym ok. 25-35%, czynnikom biologicznym ok. 10-15% oraz opiece medycznej ok. 10-20%. Okazuje się więc, że na stan zdrowia człowieka największy wpływ ma styl życia. Sposób, w jaki jednostka żyje, może przyczynić się do powstania wzorów zachowań, które są korzystne lub szkodliwe dla zdrowia. Do zachowań stanowiących o stylu życia, a mających wpływ na nasze zdrowie, można zaliczyć między innymi: sposób odżywiania, korzystanie z używek, aktywność fizyczną, sposób spędzania wolnego czasu, sposób wykonywania pracy, higienę osobistą.
Współczesna wieś polska stanowi miejsce zamieszkania i pracy przedstawicieli różnych klas, warstw i zawodów. Dlatego trudno mówić o jednolitym systemie wartości mieszkańców wsi. Przeprowadzone badania obligowały autorkę do dokonania selekcji czynników, które w różnej mierze miały wpływ na pozycję zdrowia wśród wartości życiowych.
W monografii wykazano związków przyczynowe między stanem zdrowia a warunkami i poziomem życia mieszkańców wsi. Zweryfikowała się hipoteza generalna, że postawy ludności rolniczej wobec zdrowia i jego zmiany położenia w systemie wartości przede wszystkim zależą od: poziomu wykształcenia, stanu zdrowia i płci respondentów. Mieszkańcy wsi deklarowali bardzo wysoką pozycję zdrowia wśród cenionych wartości. Zmienne płci i wykształcenia nie mają wpływu na sposób ukształtowania listy trzech najważniejszych wartości. Okazało się, że poziom wykształcenia wpływa jedynie na deklarowanych pięć wartości: miłość, wykształcenie, wolność, szacunek i pokój na świecie. Przynależność do różnych kategorii społeczno-demograficznych respondentów nie wpłynęła w sposób istotny na określenie ich hierarchii wartości. Zmienne niezależne, które najbardziej różnicowały ich deklaracje, to stan zdrowia i stosunek do praktyk religijnych.
Respondenci najczęściej definiowali zdrowego człowieka jako tego, który „jest odporny na choroby i nie odczuwa różnych dolegliwości”. W sytuacjach alternatywnych, ważniejsze od zdrowia okazywało się: szczęście rodzinne i przyszłość dzieci. Te same wartości oraz zdrowie wymieniano najczęściej jako ważniejsze od życia.
Wysoką pozycję zdrowia potwierdziły odpowiedzi respondentów na pytanie o największe obawy. Blisko 2/3 badanych boi się ciężkiej, nieuleczalnej choroby. Rozważając możliwość podjęcia dobrze płatnej pracy, ale w warunkach szkodliwych dla zdrowia, zaledwie 1/3 respondentów odpowiedziała twierdząco. Z deklaracji o stanie zdrowia wynika, że blisko 80% badanych pozytywnie ocenia swoje zdrowie.
Wyniki omawianych badań dowodzą, że nierówności w stanie zdrowia między respondentami są spowodowane: czynnikami statusu społecznego, wiekiem oraz warunkami życia i pracy oraz „wpisują się” w ustalenia innych autorów. Zaskakuje jedynie wysoka samoocena stanu zdrowia respondentów, która w porównaniu z wynikami innych badań wypada bardzo korzystnie. Ponadto niepokojącym zjawiskiem jest powierzanie przez respondentów dzieciom obsługi wielu maszyn rolniczych, z jednocześnie deklarowaną świadomością stopnia zagrożenia tego czynnika dla zdrowia. Dlatego interesujące wydaje się podjęcie badań empirycznych na temat stopnia świadomości zdrowotnej i je wpływu na zachowania zdrowotne. Równie interesujące było by zbadanie, w jakim stopniu sposób odżywiania i regularność spożywania posiłków przez różne kategorie społeczne mieszkańców wsi wpływa na stan zdrowia, zwłaszcza dzieci i młodzieży.
W latach 80.i 90. XX w. przyspieszyła ewolucja w zakresie przyznawania wysokiej wartości zdrowiu przez rolników. Zdrowie znalazło się na jednym z pierwszych miejsc w hierarchii wartości, obok szczęśliwej rodziny i dobrobytu materialnego. Charakterystycznym rysem przeobrażeń systemów wartości jest to, iż nie akcentuje się w tej hierarchii wartości ziemi, która uległa zinstrumentalizowaniu względem rodziny i jej członków. Nastąpił wzrost rangi wartości autoperfekcyjnych, wzrost troski o zdrowie, opiekę nad dziećmi i wychowanie, co jest zgodne z trendami cywilizacji współczesnej.
