Problematyka rozprawy doktorskiej pt. "Społeczni kreatorzy niepaństwowych szkół wyższych w Polsce" (Wydana drukiem pod niezmienionym tytułem: Sandomierz: WSHP 2008)

Szkoła jako instytucja stanowi obszar zainteresowań nie tylko pedagogiki, ale także socjologii. Jedną z podstawowych cech szkoły jest jej funkcja w procesie uspołecznienia osoby ludzkiej. Szkoła jest włączona w proces przekazywania wiedzy. Obydwie funkcje są realizowane na wszystkich poziomach edukacji szkolnej. Realny socjalizm spowodował wiele szkód w szkolnictwie wyższym. Powoływanie, znoszenie, łączenie i przekształcanie szkoły wyższej mogło się dokonywać tylko w drodze ustawy sejmowej. Innym przejawem była standaryzacja planów i programów studiów. Jako jedyną formułę edukowania pozostawiono studia jednolite, pięcioletnie. Ilość miejsc oferowanych absolwentom szkół średnich była niewielka, szczególnie odnosiło się to do możliwości studiowania uniwersyteckiego.

Powstanie i funkcjonowanie niepaństwowego szkolnictwa wyższego w Polsce stało się faktem społecznym na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku, wraz z początkiem zmiany systemowej. Ustawa z dnia 12 września 1990 roku o szkolnictwie wyższym zniosła monopol państwa na kształcenie akademickie. Dawała możliwości prawne demokratyzacji życia akademickiego oraz pełną autonomię uczelni. Zakazywała jednak tworzenia filii nawet najsilniejszym uniwersytetom. Stwarzała możliwości powoływania do życia uczelni niepaństwowych. Zgodnie z zapisem art. 15 ust. 1 założycielem mogła być osoba fizyczna lub osoba prawna. Równocześnie uchwalono Ustawę o tytule i stopniach naukowych. Erupcja zjawiska niepaństwowej edukacji w Polsce może być analizowana jako reakcja społeczna na monopolistyczną funkcję państwa w okresie realnego socjalizmu w odniesieniu do szkolnictwa wyższego.

Przedmiotem badań w pracy doktorskiej było środowisko założycieli uczelni niepaństwowych w Polsce po roku 1990. Typologia założycieli, dokonana na podstawie rejestru MEN, obejmuje: związki wyznaniowe, zakłady doskonalenia zawodowego, towarzystwa gospodarcze, wojewódzkie zrzeszenia handlu i usług, spółdzielnie, agencje rozwoju regionalnego, zawodowe związki branżowe, zrzeszenia zawodowe, szkoły wyższe, osoby fizyczne, fundacje, spółki prawa handlowego, stowarzyszenia i inne podmioty. Sferę badawczą określoną przez autora stanowiła analiza zależności pomiędzy kreatorem, społecznym w swym charakterze, a powstającą i funkcjonującą uczelnią. Ze względu na wewnętrzne zróżnicowanie zbioru założycieli formalnych sformułowano szereg pytań badawczych. Kim w istocie byli założyciele uczelni i wyższych szkół niepaństwowych ukryci niejednokrotnie za formalnymi szyldami? Jakie motywy kierowały nimi podczas kreowania swych szkół poza miastami akademickimi? Czy restytuowany samorząd terytorialny mógł i powinien reprezentować w tych inicjatywach społeczności lokalne? Jakie cele stawiali kreatorzy przed powoływanymi uczelniami niepaństwowymi? Czy poszczególne wysiłki założycielskie miały charakter precedensowy, czy ujawniały pewne prawidłowości?

Terminus a quo stanowiła data pierwszej rejestracji uczelni niepaństwowej w MEN, tzn. 29 czerwiec 1991 rok, zaś terminus ad quem ustalono na 30 września 2002 roku. Obszar poszukiwań odpowiedzi na pytania badawcze został określony jako teren o słabym nasyceniu uczelniami państwowymi, czyli zaniedbany pod względem edukacyjnym. Większość uczelni niepaństwowych mieści się poza aglomeracjami, w miastach bez tradycji szkolnictwa wyższego. Cechą twórców uczelni niepaństwowych, skupiającą uwagę autora, jest ich formalne i nieformalne zakorzenienie w danej społeczności lokalnej, a więc jednoznaczne wskazanie środowisk pochodzenia aktorów społecznych, będących faktycznymi kreatorami oraz ich współpracowników. Głównym celem badań i analizy było socjologiczne portretowanie formalnego założyciela uczelni niepaństwowej. Dla autora ważna była również analiza konkretnego środowiska lokalnego. W typologii pominięto miasta metropolitalne oraz uniwersyteckie.

Jako główną metodę badawczą przyjęto studium przypadku. Zdecydowano się objąć badaniami te niepaństwowe szkoły wyższe, które spełniały dwa warunki: prawnego zarejestrowania uczelni niepaństwowej w MENiS do końca września 2002 roku, oraz wypromowania absolwentów do końca roku akademickiego 2001/02. Główną techniką badawczą była ankieta pocztowa skierowana do rektora. Nieliczne publikacje na podjęty temat ogniskują swoją uwagę przede wszystkim na zakładanych uczelniach. Kreator, jeśli w ogóle występuje, pełni w nich najczęściej rolę bohatera domyślnego.

Studium przypadku dało autorowi możliwość skorzystania z wielu rodzajów danych: danych urzędowych, materiałów archiwalnych, wywiadów, obserwacji bezpośrednich i uczestniczących oraz fizycznych artefaktów. Względnie mała liczba badanych jednostek umożliwiła analizę większej liczby cech, niż byłoby to w badaniu całkowitym. Autor napotkał jednak liczne trudności zarówno w dostępie do danych urzędowych na temat założycieli, jak też podczas weryfikacji uzyskanych materiałów. Trudności te były spowodowane przede wszystkim rozproszeniem źródeł ich uzyskiwania, a także kłopotami będącymi skutkiem ostatniej reformy administracyjnej, a więc likwidacją byłych województw i innych urzędów oraz powstaniem nowych instytucji. Weryfikacja potykała się często o niepewność dotyczącą aktualności danych, szczególnie przy świadomości autora co do ich zmian w czasie. Licznie wytwarzane - przez założycieli lub powstające uczelnie, względnie łączone - dokumenty o charakterze promocyjnym i reklamowym często nie posiadały ani daty ani autoryzacji. Najbardziej wiarygodne okazały się być dane rejestrowe Ministerstwa Edukacji Narodowej i akty prawne. Wydawnictwa i informatory ulotne zasługujące na wiarygodne potraktowanie znalazły się w bibliografii. Praca doktorska została napisana w formie dziewięciu rozdziałów oraz opatrzona wstępem i zakończeniem. Uzupełniają ją wykaz bibliografii oraz aneks w postaci kwestionariusza ankiety badawczej.

Reasumując w roku akademickim 2001/02 istniało w Polsce 340 różnego rodzaju szkół wyższych, na które składało się: 17 uniwersytetów, 18 politechnik, 5 akademii ekonomicznych, 7 wyższych szkół pedagogicznych, 7 akademii rolniczych, 6 akademii wychowania fizycznego, 11 akademii medycznych, 9 uczelni wojskowych, 1 Wyższa Szkoła Policji oraz 1 Szkoła Główna Służby Pożarniczej, 25 państwowych wyższych szkół zawodowych, 6 uczelni teologicznych, 136 uczelni niepaństwowych i 91 niepaństwowych wyższych szkół zawodowych. Rezultaty badań potwierdziły istnienie zbieżności pomiędzy kategorią założyciela jednostki niepaństwowej a jakością tej kreacji. Związek ten jest widoczny zwłaszcza na terenach zaniedbanych edukacyjnie. Obszary kraju, które w epoce realnego socjalizmu nie miały uczelni państwowych, obecnie charakteryzują się największą dynamiką powstawania niepaństwowych szkół wyższych. Wśród nich najbardziej wydolną kategorią założycieli są spółki prawa handlowego. Analiza materiału badawczego potwierdziła tę hipotezę roboczą, a więc w konsekwencji tezę doktorską. Ujawniła się również gorsza strona badanego zjawiska. Okazały się nią kreacje chybione, nietrwałe bądź nierzetelne. Ich funkcjonowanie przyniosło środowisku olbrzymie szkody. Największym pozytywnym zaskoczeniem dla autora była skala zjawiska tworzenia wyższych szkół niepaństwowych. Zdumienie budzi wielość kategorii założycieli oraz ich determinacja i skuteczność. Niezbędny w tym procesie okazał się kapitał społecznego zaufania. Bez wzajemnych pozytywnych odniesień tworzonych oraz tworzących się władz uczelni i zatrudnianych pracowników nie zaistniałaby żadna uczelnia niepaństwowa. Kredytem zaufania zostali oni objęci przez kandydatów na studentów. Fundamentem podobnych postaw jest z pewnością wiara w możliwości państwa demokratycznego. Można w sposób uprawniony twierdzić, że wyższe szkolnictwo niepaństwowe i tworzony rynek edukacyjny stały się najbardziej charakterystycznym elementem polskiej drogi do nowoczesności.